Rond de zijl
Het dorp is genoemd naar de wierde schouwen en de zijl (uitwateringssluis) in de kromme Raken
Zijl en zijlvest
De eerste vermelding van de sluis (aqueductui in Schuwum) dateert van 1371 in een oorkonde over het onderhoud van het zijldiep, vroeger de Hunze geheten. Rondom de sluis is in de loop van de tijd bewoning ontstaan. De zijl bestaat nog steeds maar is niet meer in gebruik.
Eens per jaar vergaderde het bestuur van het Schouwerzijlvest in het waarhuis, de woning van de waarman. Deze bediende de zijl. Tevens bewaarde hij de zijlvesterkist met daarin het archief van het zijlvest. Het huidige waarhuis werd in 1851 gebouwd naast de zijl. In 1855 werd het Schouwerzijlvest met een aantal andere zijlvesten samengevoegd tot het waterschap Hunsingo. Het wapen hiervan siert sindsdien de gevel van het waarhuis.
In 1849 is de houten sluis vervangen door de huidige stenen zijl. De sluisdeuren en de slagstijlen zijn – getuige een gedenksteen – in 1918 vernieuwd.
Het waarhuis is nu rijksmonument. Het heeft een opvallende gek op de schoorsteen, een witte paling, hoewel veel mensen er een slang in zien.
Haven en scheepswerf
Rond 1843 is een aanlegplaats of haven buiten de zijl aangelegd. Na de afsluiting van het Reitdiep in 1877 is op die plaats een kade met opslag gemaakt. Dit was op verzoek van boeren uit de omgeving en diende vooral om vlas te verschepen waarvoor grotere schepen nodig waren.
Bij de zijl takt een doodlopende straat af, de Niesternweg, waarvan de naam afkomstig is van Frans Niestern, die in de 19e eeuw op nummer 12 een kleine scheepswerf had.
Molens
Het dorp heeft een aantal molens gehad. In 1616 wordt een standerdmolen (roggemolen) genoemd, rond 1843 vervangen door een achtkante molen, die vrij snel erna alweer werd afgebroken. In 1841 werd daarnaast nog een pelmolen (achtkante bovenkruier) gebouwd; de korenmolen De Hoop, die in 1903 werd afgebroken. Bij de roggemolen stond een sarrieshut (belastingkantoortje), waaraan nog de straatnaam 'Sarriesweg' herinnert. De gevelsteen uit de sarrieshut met het opschrift 'sauve garde' is nu te zien in de gevel van Sarriesweg 7.
Kerken en scholen
Van oudsher hoorde het dorp onder de kerspels Warfhuizen en Maarslag. Pas rond 1900 werd hier een gereformeerde kerk gesticht. Eerst werd een klein kerkgebouw gebouwd, al spoedig volgde een groter gebouw, de huidige kerk aan de Zijlvestweg. Bij de vrijmaking in 1944 werd dit gebouw overgenomen door de vrijgemaakten, terwijl de gereformeerden in 1949 een nieuw houten gebouw in gebruik namen. De beide gebouwen worden nu bewoond.
Het dorp heeft in de loop der eeuwen verschillende scholen gekend op diverse plekken. De oudste, aan de Niesternweg, werd op initiatief van de bewoners gesticht in 1816. In de loop van de jaren werd deze te klein en in 1843 vervangen op een andere plaats. Rond 1900 werd deze weer vervangen door een gebouw met drie lokalen aan het eind van het dorp. Dat is later afgebroken.
In 1906 werd door de gereformeerden een 'school met den bijbel' gesticht. Deze werd in 1961 vervangen door een nieuw gebouw op weer een andere plaats. In 1971 werd de school opgeheven. Het laatste schoolgebouw kreeg een woonbestemming en het eerdere schoolgebouw werd in gebruik genomen als dorpshuis.
Bevolking
Met krap 100 inwoners is de bevolking de afgelopen decennia stabiel. In de hoogtijdagen van het dorp, midden 19e eeuw, waren dat er twee keer zoveel: 262. In de haven vond toen veel op- en overslag plaats van graan en vlas dat van het Hogeland werd vervoerd naar de stad Groningen. Tussen 1960 en 1970 vertrokken veel inwoners, vooral jongeren, wat grote veranderingen teweeg bracht. Scholen zijn in deze periode opgeheven en winkels gesloten.
foto's van lang geleden...
en meer foto's...
Vereniging Dorpsbelangen Schouwerzijl - Contactadres: Zijlvestweg 3 - 9962 TA Schouwerzijl - E-mail - KvK: 40024692 - Laatst bewerkt: 29 februari 2024